Κυβερνησιμότητα, μια αστική ανάγκη χωρίς αστούς

Κώστας Σπίγγος*

Όπως μας πληροφορεί η wikipedia, στις αρχές του 16ου αιώνα, ο Πάπας Ιούλιος Β΄αποφάσισε πως η σχεδόν 1200 ετών Βασιλική του Κωνσταντίνου στη Ρώμη δεν αποτελούσε κατάλληλο μέρος ταφής για τον ίδιο. Αποφάσισε να αρχίσει την ανέγερση μιας νέας πολύ μεγαλύτερης και μεγαλοπρεπούς Βασιλικής, η οποία ολοκληρώθηκε έναν αιώνα αργότερα από τον Πάπα Παύλο Ε΄. Ενδιάμεσα, τη διεύθυνση ανέλαβε ο Μιχαήλ Άγγελος, ο οποίος σχεδίασε και τον τεράστιο τρούλο ακριβώς πάνω
από το σημείο όπου μαρτύρησε ο Απόστολος Πέτρος. Στην κάλυψη των υπέρογκων εξόδων αυτού του τεράστιου εγχειρήματος συνέβαλλε αποφασιστικά η πώληση συγχωροχαρτιών από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Η δράση του Γιόχαν Τέτζελ, ο οποίος με εντολή του Πάπα συγκέντρωνε χρήματα μέσω πώλησης συγχωροχαρτιών στους Γερμανούς πιστούς με σκοπό την οικονομική ενίσχυση της οικοδόμησης της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, οδήγησε το 1517 το Μαρτίνο Λούθηρο να επιτεθεί στην πώληση των συγχωροχαρτιών και να θυροκολλήσει τη γνωστή λίστα με τις 95 θέσεις διαμαρτυρίας του στην πόρτα του ναού της Βιτεμβέργης. 

Ιερότητα και απομάγευση 

Η θέαση του κόσμου μέσα από ένα συναισθηματικό πρίσμα ιερότητας παρήγαγε πράγματι το παραπάνω, καθώς και τα περισσότερα από τα μεγάλα μνημεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Η κατασκευή αυτών που -τουλάχιστον εμείς- έχουμε μάθει να αναγνωρίζουμε ως «ευρωπαϊκά μνημεία πολιτισμού», σπάνια είχαν «ορθολογικά» κίνητρα. Το ανορθολογικό συγχωροχάρτι, απέναντι στο οποίο καγχάζουν οι «σοφοί» του κάθε αιώνα από τον 18ο και μετέπειτα, πλήρωσε για την πραγμάτωση της μεγαλουργίας του Μιχαήλ Άγγελου. Η ιερή αντίληψη περί του κόσμου είναι μια συναισθηματική και υπερβατική διαδικασία, ενώ η απομυθοποίηση, η «απομάγευση» του κόσμου απαιτεί τη γνώση, τον ορθολογισμό και τον ωφελιμισμό που απορρέει από αυτή.

Την εποχή του Μιχαήλ Άγγελου, η ατζέντα του Διαφωτισμού πήρε μπροστά, με το εκκρεμές να απομακρύνεται από το υπερβατικό άκρο του. Στο χρυσό αιώνα του Περικλή, βρισκόταν και πάλι στα εδάφη του ορθολογικού πόλου για πρώτη φορά στη γνωστή Ιστορία. Ο Διαφωτισμός έβαλε εκ νέου στο ιστορικό προσκήνιο το ζήτημα της απομάγευσης του κόσμου, περίπου 2 χιλιετίες μετά από το χρυσό αιώνα της αρχαίας τραγωδίας. Ο Ευριπίδης είναι ο τελευταίος των μεγάλων τραγικών και περισσότερο άνετος με την ιδέα του θανάτου των θεών της εποχής.

Λογική ή συναίσθημα;

Στα πλαίσια της ύπαρξης ενός «διπλού κινητήρα» τους, όλες οι ανθρώπινες πράξεις, τόσο οι ατομικά ενεργούμενες «αυτοβιογραφικού τύπου», όσο και οι κοινωνικές δράσεις «ιστορικού τύπου», υποκινούνται από δύο είδη κινήτρων: τα χρηστικά, ωφελιμιστικά, υπολογιστικά, ψυχρά, παραγόμενα από τον εγκεφαλικό νεοφλοιό, που τείνουν να διαμορφώνουν μια ταυτότητα για την οποία οτιδήποτε μη ατομικό ανήκει σε μια αλλότρια και εξώτερη φύση και τα συμπονετικά, υπερβατικά, εγκάρδια, παραγόμενα από υποφλοιώδεις εγκεφαλικές δομές, που τείνουν να περιλαμβάνουν στην ταυτότητά μας τους σκοπούς της επιβίωσης και άλλων ατομικοτήτων, δηλαδή των απογόνων, των συγγενών, της ομάδας, της φυλής. Ο πρώτος εγκεφαλικός υποτομέας είναι ο «γνωστικός», ο δεύτερος ο «ψυχικός». Αποτελούν αυτόνομες βιολογικές απαντήσεις (η πρώτη πολύ νεότερη από την πρώτη) που προσέγγισαν επιτυχώς το πρόβλημα της επιβίωσης και αναπαραγωγής ενός εξελιγμένου είδους και στον άνθρωπο τυχαίνει να συμβιώνουν με μια περίπου ισοδύναμη ισχύ. Στο επίπεδο της ηθικής, ο ψυχικός εγκέφαλος ευνοεί τη δεοντολογία («μην κανείς ποτέ κάτι που θεωρείται λάθος»), ενώ ο γνωστικός εγκέφαλος τη συνεπειοκρατία («ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»).

Η λειτουργία του νεοφλοιού, του ειδοποιού ίσως χαρακτηριστικού του Homo sapiens, είναι σχετικά απλή στην περιγραφή της: ο νεοφλοιός αναστέλλει, εμποδίζει, αποτρέπει, «φρενάρει». Το τι θα επιλέξει να αναστείλει είναι ζήτημα λογικής. Αλλά οι επιλογές που θεωρεί πως διαθέτει είναι ζήτημα συναισθήματος. Τα νευρωνικά κυκλώματα που διαμορφώνουν τα συναισθήματα τροφοδοτούν συνεχώς τη συνείδηση του ανθρώπου με δράκους, δαίμονες ή μάγισσες• το αν π.χ. θα διαλέξουμε τους δράκους ή τις μάγισσες αντί για τους δαίμονες είναι ζήτημα λογικής, αλλά το πόσες και ποιες επιλογές νομίζουμε πως έχουμε καθορίζεται υποσυνείδητα: διαπλάθεται διά της μεθόδου της επανάληψης και της συνήθειας, από τη γέννησή μας και μετά, κατά τις ρητές και υπόρρητες αλληλεπιδράσεις με το οικογενειακό περιβάλλον μας. 

Η αέναη ταλάντωση

Η βιολογική / κοσμολογική «επανάσταση» του ανθρώπινου νεοφλοιού (γνωστικού εγκεφάλου), των τελευταίων 500.000 χρόνων ύπαρξης του σύγχρονου ανθρώπινου είδους, έχει πορευθεί προς το παρόν μέσα από κύκλους και όχι από κάποια ανοδική σπείρα. Σε μια αέναη ταλάντωση, από μια ισχυρά συλλογική κατεύθυνση του κοινωνικού μίγματος εκβλαστάνει αυτόματα η «επανάσταση των ατομιστών» στο όνομα του ορθολογισμού και της «ελευθερίας» τους, ενώ από μια ισχυρά ατομιστική συνισταμένη εκβλαστάνει, αντίστοιχα, η «επανάσταση των ανθρωπιστών», στο όνομα της υπέρβασης και της «αλληλεγγύης». Κάθε ορμητική παλινδρομική κίνηση γκρεμίζει πολιτισμούς και χτίζει νέους.

Και δεν αναμένεται αυτό να αλλάξει αν δεν αλλάξει ο τρόπος αναπαραγωγής – ανατροφής που η φύση του ανθρώπου ως θηλαστικού έχει καθορίσει. Η μήτρα και η οικογένεια, από γενιά σε γενιά, από τα βάθη της Προϊστορίας, καθορίζουν το περιεχόμενο του βαθύ εαυτού (ψυχικού εγκεφάλου) και αυτό με τη σειρά του τις διεργασίες που τραβούν το εκκρεμές από τον ωφελιμισμό στην υπέρβαση και πάλι πίσω, ώστε να επανεκκινεί διαρκώς ανάμεσα στην ιερότητα και την απομάγευση του κόσμου, χωρίς ποτέ να αναπτύσσει κάποια κρίσιμη «ταχύτητα διαφυγής» προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση. (Άγνωστο παραμένει αν κάτι τέτοιο θα επιτευχθεί από την ενδεχόμενη κατίσχυση των μηχανών επί του ανθρώπου στο μέλλον, συντελεσμένη ήδη ως προς το σώμα του και γοργά επελαύνουσα και ως προς το μυαλό του.)

Στο «εδώ και τώρα» 

Και τι σχέση έχουν τα παραπάνω με το «εδώ και τώρα» της ζωής μας; Απόλυτη! Η εμπιστοσύνη, ψυχική βάση της συλλογικότητας και της ατομικής υπέρβασης, αποτελεί κεντρική συναισθηματική διεργασία. Ένας απολύτως ορθολογικός κόσμος ίσως είναι καταδικασμένος στην έλλειψή της. (Αυτή η διαπίστωση αποτελεί άλλωστε τη βάση της θεωρίας των παιγνίων.) Ο Δυτικός κόσμος βρίσκεται στο απόγειο της διαφωτιστικής επιρροής, έχοντας αποθεώσει το άτομο και τη μαζική δημοκρατία και έχοντας καταργήσει κάθε αριστοκρατική ή αστική Αρχή. Την ίδια στιγμή όμως που στη βαθύτερη κρίση χρέους της οικονομικής ιστορίας, εκλεγμένοι ηγέτες στην Ελλάδα και αλλού -τραγικοί ή απλώς κυνικοί- καλούνται να διαβουλευθούν, να αποφασίσουν, να οργανώσουν και να εφαρμόσουν κάποια -οποιαδήποτε- πολιτική πάνω στα πλέον πληροφορημένα, καχύποπτα και ωφελιμιστικά ψηφοφορικά σώματα όλων των εποχών.-

*Νευρολόγος, PgD, συγγραφέας του βιβλίου «Γνωστικός και ψυχικός εγκέφαλος»

(Δημοσιεύθηκε στην τοπική Κερκυραϊκή εφημερίδα «Ενημέρωση» στις 9/4/2015)

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο τού (κύπριου) Μίκη Φοινικαρίδη.

πηγή: Aντίφωνο