Φοβού τους Δυτικούς και δώρα φέροντας

Iωάννης Παπαναγιώτου

Οι ομάδες λειτουργούν  με σημεία αναφοράς και με κανόνες.

-Τι είπα πάλι!

«Κοινοτοπίες», θα μου απαντήσετε. Θα έχετε δίκιο μεν, αλλά. Πάντα υπάρχει ένα αλλά, ειδικά όταν λες βαρύγδουπα πράγματα.

Λοιπόν, επαναλαμβάνω ότι τα κοινωνικά σύνολα,  λειτουργούν  με σημεία αναφοράς, γύρω από τα οποία  και διαμορφώνονται. 

Από εκεί και πέρα, υπάρχουν περιπτώσεις,  κατά τις οποίες, η κατασκευή των σημείων -όπως η Ιλιάδα, η όπερα του Sydney, οι μύθοι, ο

κομφουκιανισμός -εκπορεύονται από μια ασυνείδητη, άρρητη γνώση η οποία προκύπτει από το πουθενά, που λέει ο λόγος.

Η Ιλιάδα, για παράδειγμα,  υπήρξε ένας πολιτιστικός μετεωρίτης  που καθόρισε καταλυτικά  ότι την ακολούθησε, περισσότερο ίσως και από τον μετεωρίτη που εξαφάνισε τους δεινόσαυρους. Τίποτα δεν προμήνυε την καταλυτική της επίδραση. Δεν υπήρχε κάτι αντίστοιχο πριν, τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο μετά.  Το ίδιο ισχύει με ό,τι κατασκευάστηκε για να εξυπηρετήσει την έμπνευση.

Τα σύμβολα αυτά, αυτοπροβάλλονται σαν πρότυπα και δημιουργούν ιστορικό προηγούμενο, εκ του οποίου, προϊόντος του χρόνου, προκύπτουν κανόνες, θεμελιώνονται αξίες, απορρέουν περαιτέρω συμβολισμοί αλλά, κατά βάση, εντός του πλαισίου που τα φιλοξενεί. Κάτι μου λέει, για παράδειγμα, ότι η Ιλιάδα δεν έγινε αλλά ούτε θα μπορούσε να γίνει δημοφιλής στην Μογγολία.

Λοιπόν, αυτές  οι περιπτώσεις, δεν μας ενδιαφέρουν.

Κατανοητό;

Τι, όχι;

Πέραν αυτών, που  μόλις σας περιέγραψα, υπάρχουν και  οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες,  το σύμβολο ή το σημείο, προκύπτει σαν  λογική απάντηση σε κάποια  κοινωνική ανάγκη, με τρόπο εξελικτικό και επιβεβλημένο. Το ρωμαϊκό δίκαιο, η αγγλική γλώσσα, η μουσική, ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης, είναι τέτοιου τύπου κοινωνικές κατασκευές, οι οποίες ήρθαν να καλύψουν κενά και ανάγκες. Δεν είχαν το στοιχείο της έκπληξης. Είναι αυτό που λέμε ότι παρήχθησαν βήμα βήμα, σχεδόν τοπολογικά, σχεδόν αναπόφευκτα. 

Ο διαχωρισμός που μόλις κάναμε, δεν σημαίνει ότι σε μια κοινωνία, δεν μπορούν να ενυπάρχουν και τα δυο παραδείγματα Η κατασκευή μιας γλώσσας, είναι σχεδόν αποκλειστικά αιτιατή διαδικασία, με την έννοια ότι κάθε λέξη, πρέπει να αντιστοιχεί σε κάτι, να συνδέεται με κάτι άλλο, να υπακούει σε κανόνες.  Η ίδια κοινωνία που παράγει κάτι τόσο σύνθετο και λογικό, μπορεί παράλληλα να αυθαιρετεί  πιστεύοντας, ότι τα παιδιά τα φέρνει ο πελαργός ή το  παρακείμενο ποτάμι είναι ο πρώτος ξάδελφος του θεού ΙΚ3092 και να  είναι έτοιμη να πεθαίνει για αυτό. Αν και τώρα που το ξανασκέφτομαι, το όνομα που διάλεξα περισσότερο πείθει για πινακίδα αυτοκινήτου,  παρά για όνομα θεού. 

Υπάρχουν συστήματα σημείων και κανόνων, λοιπόν, όπως ο καπιταλισμός, ο κομμουνισμός, τα λατινικά, στα οποία εσωτερικές, λογικές  αρχές καθορίζουν το δέον. Τα συστήματα αυτά, προϊόντος του χρόνου,   διαμορφώνουν θεσμούς, οι οποίοι τα υπερασπίζονται και τα καθιερώνουν. Αυτά τα πολύπλοκά κατασκευάσματα δομούνται σαν λογικές λύσεις συγκεκριμένων κοινωνιών, οι οποίες ζουν υπό συγκεκριμένες συνθήκες και δεν αφορούν απαραιτήτως άλλες, αν και μπορούν να μεταφυτευθούν διότι τα διέπει  μια οικουμενική λογική και όχι η έμπνευση ή κάτι άρρητο. 

Οι κοινωνίες που παρήγαγαν τα ελληνικά ή τα λατινικά, για παράδειγμα,  άπαξ και αφομοίωσαν αυτά τα συστήματα, κατάφεραν, με τον έναν τρόπο ή τον άλλο, να τα επιβάλλουν, ως έναν βαθμό,  σε άλλες, που ακόμα και εάν τα κατανόησαν, το έκαναν όπως κάτι ξένο. Αν οι ίδιες κοινωνίες είχαν αποπειραθεί να εξαπλώσουν τους μύθους τους, θα αντιμετώπιζαν μεγαλύτερες αντιστάσεις, όπως  και τελικά συνέβη. 

Καπιταλιστές γίναμε, αλλά όχι καθολικοί ή προτεστάντες ή για να είμαι πιο κοντά στην αλήθεια, είναι πολύ σπάνιες αυτές οι περιπτώσεις. Αυτά τα κοινωνικά παράγωγα δεν τα διδάσκεσαι, γεννιέσαι μέσα τους. Η αποδοχή του άρρητου προϋποθέτει μια βαθιά συνενοχή στο υπονοούμενο του εκάστοτε περίγυρου και αυτή δεν μεταλαμπαδεύεται.

Η  Καπέλα Σιξτίνα, οι θρησκευτικοί μύθοι  ή η όπερα του Σύδνεϋ  είναι λιγάκι δύσκολο να γίνουν αποδεκτά σαν σημεία από κοινωνίες νομάδων της ερήμου ή κινέζους  αγρότες  διότι  αν και  οι ίδιοι καταλαβαίνουν το σκοπό που εξυπηρετούν,   έχουν ασπαστεί διαφορετικά σημεία και τα έχουν αναγάγει σε σημαίνοντα. Αυτά τα  σημεία, επειδή επιλέχτηκαν, με έναν τρόπο αυθαίρετο κείτονται στις παρυφές τους μεταφυσικού και  της ιερότητας. 

Αν και σαν έννοια είναι σχετικώς σταθερή, το  κοινωνικό και πολιτιστικό υπόβαθρο δέχεται προσμίξεις και επιρροές διατηρώντας ωστόσο την ουσία του ανόθευτη, τουλάχιστον σε έναν τέτοιο χρονικό ορίζοντα που να είναι αντιληπτές, οι όποιες αλλαγές, από μια γενιά ανθρώπων.  Με αυτό δεν θέλουμε να πούμε ότι οι κοινωνίες είναι  κατ’ ανάγκη ασύμπτωτες ή αδιαπέραστες, από εκατέρωθεν επιρροές. Η ίδια η ευρωπαϊκή ένωση, άλλωστε, απαρτίζεται από  διαφορετικές κοινωνίες οι οποίες αλληλεπιδρούν και συγκλίνουν  ή έτσι θέλουν να πιστεύουν πως κάνουν.

Το εμπόριο όμως; Η μάλλον ο  καπιταλισμός;

Αυτός, αν και πολιτιστικό παράγωγο, θα μπορούσε ευκολότερα να γίνει κατανοητός και ακολούθως αποδεκτός, τόσο από κάποιον λατινοαμερικάνο φεουδάρχη,  όσο και από κάποιον πάμφτωχο άραβα βοσκό, πόσο δε μάλλον από κάποιον ευρωπαίο. Τον διέπει μια λογική, όπως και να το κάνουμε!

Αυτόν κλήθηκε να αφομοιώσει και η ελληνική κοινωνία η οποία, βέβαια, πορεύτηκε για αιώνες  σε ένα πολύ διαφορετικό πλαίσιο, από αυτό τον υπόλοιπων  ευρωπαίων,  βγήκε από την Τουρκοκρατία, στην Νεωτερικότητα -μη έχοντας προηγουμένως εισπράξει τις αλλαγές του σχολαστικού Μεσαίωνα, της Μεταρρύθμισης, της ανόδου της αστικής τάξης, του Διαφωτισμού, της Γαλλικής και της Βιομηχανικής Επανάστασης- υπέστη πολιτισμικό σοκ ή αλλιώς βρέθηκε ξυπόλυτη στα αγκάθια.

Μια κοινωνία που είχε, σε μεγάλο βαθμό,  μάθει να ζει με μύθους και παραδόσεις, κλήθηκε να ενσωματώσει -και τελικά το έκανε- από τη μια μέρα στην άλλη, πολιτικά, κοινωνικά, διοικητικά και οικονομικά συστήματα, τα οποία εξυπηρετούσαν ανάγκες κοινωνιών, οι οποίες πέραν του ότι ήταν  πιο προηγμένες, είχαν   διαμορφώσει και ένα  τελείως διαφορετικό υπόβαθρο.

Παρόλες τις δυσκολίες, ευκολότερα ο έλληνας θα γινόταν οπαδός του φιλελευθερισμού και του κοινοβουλευτισμού παρά μουσουλμάνος και αυτό αποδείχτηκε στην πράξη,  όπως και ο Ινδιάνος, ευκολότερα θα μάθαινε αγγλικά, παρά θα έβγαζε τα  μαγικά του πούπουλα για να φορέσει φράκο.

Πολλές από τις διαταραχές που παρουσίασε η νεώτερη ελληνική κοινωνία στηρίζονται σε αυτή τη θεμελιακή σύγκρουση, μεταξύ των  ετεροκαθοριζόμενων αρχών που εισέβαλαν βιαίως αλλά δεν απορροφούνταν  αποδοτικά και άμεσα και της ιστορικής μνήμης ή του υποβάθρου το οποίο λειτουργώντας σαν κοινωνικό ανοσοποιητικό αντιμάχονταν τους εισβολείς.

Το δόγμα, όμως, των νεοκλασικών, που ήθελε τις οικονομικές αρχές να είναι παγκόσμιες και να διέπονται από αδιαμφισβήτητους φυσικούς νόμους, στα πρότυπα των φυσικών επιστημών, υπήρξε ο λόγος που πολλές κοινωνίες, ανάμεσα στις οποίες και η ελληνική,  ανεξάρτητα με το πώς είχαν διαμορφωθεί ως τότε, πείστηκαν να υιοθετήσουν οικουμενικούς οικονομικούς κανόνες, ακόμα και εάν δεν ήταν έτοιμες.

Η έκθεση των οικονομιών στη «φυσικότητα» της ελεύθερης οικονομίας, υπήρξε για αρκετές από αυτές καταστρεπτική, οι υπερασπιστές της ωστόσο, επέμεναν να βλέπουν στους κανόνες του φιλελευθερισμού αντιστοιχίες προς τον νόμο της φυσικής επιλογής. Η διαφορά, όμως, είναι ότι η φυσική επιλογή, είναι αποκλειστικά φυσικός νόμος, σαν και αυτούς που ο άνθρωπος μέσω του πολιτισμού φρόντισε να δαμάσει, με «πολιτιστικούς». Οι φυσικοί νόμοι δεν διέπουν, κατ’ ανάγκη, τον τρόπο που λειτουργούν οι ανθρώπινες κοινωνίες. 

Η παγκοσμιοποίηση του εμπορίου, που παρουσιάστηκε, στην αρχή, σαν πολιτισμικό δώρο των ανεπτυγμένων στους υστερούντες προϋπέθετε μια υποτυπώδη προετοιμασία από την πλευρά των δωροδοκηθέντων.

Τα οφέλη αυτού του ιδιότυπου δώρου, το οποίο οι δυτικοί κόπιασαν να κατασκευάσουν και με μια χειρονομία μεγαλοψυχίας μας  προσέφεραν  αμπαλαρισμένο,   σύντομα αποδείχτηκε ότι ήταν μεγαλύτερα για αυτούς που το έκαναν παρά για εκείνους που το δέχονταν. Είχαμε μια επανάληψη  της ιστορίας του Δούρειου Ίππου, μόνο που αυτή τη φορά οι πολεμιστές κατέκτησαν την Τροία με πορτοφόλια και πιστωτικές κάρτες. Κάτι είναι και αυτό! 

Ανάλογα με τον βαθμό προσαρμοστικότητας στα νέα δεδομένα, οι κοινωνίες αφομοίωσαν και αφομοιώθηκαν από τους νέους κανόνες. Ο αγώνας, όμως,  για περισσότερο εμπόριο και μεγαλύτερη οικονομική ελευθερία αν και θεωρητικά δίκαιος, αφορούσε από τη μια ελέφαντες και από την άλλη ποντίκια και σαν να μην έφτανε αυτό  γινόταν στην έδρα των ελεφάντων. Συγγνώμη αλλά όσο ιδανικές και εάν είναι οι συνθήκες, μια μάχη μεταξύ ενός ελέφαντα και ενός ποντικιού, πώς να το πω; Δεν θα έχει ποτέ για νικητή το δεύτερο.

Αυτό που εν πολλοίς λέμε, είναι ότι το ανερμήνευτο μέρος της ανάπτυξης, ότι θεωρεί εξωγενές το νεοκλασικό μοντέλο, ενδεχομένως να ευθύνεται για τις διεθνείς διαφορές στην οικονομική ανάπτυξη, σίγουρα όμως αποτελεί κάτι πολύ βαθύ και σημαντικό για να αγνοηθεί.

Συνεπώς, η μελέτη της ελληνικής οικονομικής ιδιαιτερότητας και η απόπειρα να διορθωθεί, δεν μπορεί να γίνει, χωρίς την προηγούμενη εξέταση του ρόλου των θεσμών, καθώς και του πολιτισμικού υποβάθρου που τους εξέθρεψε.

Καταρρεύσαμε και γιατί προσπαθήσαμε λάθος, να μοιάσουμε σε  κάτι που οι άλλοι είχαν μάθει να είναι.  Αντιστοίχως,  δεν μπορούμε να  αναγεννηθούμε με κανόνες και τιμωρίες που ταιριάζουν σε αυτό που προσπαθήσαμε ανεπιτυχώς να γίνουμε.  Φρονιμότερο από το να μιμηθούμε, θα ήταν να εκφράσουμε δημιουργικά αυτό που πραγματικά είμαστε.

πηγή: Aντίφωνο