Ορεσείβιοι ή θαλασσινοί;

Γιώργος Σ. Πρεβελάκης

Η ομοιογένεια της ελληνικής ταυτότητας, έργο της δισαίωνης παρουσίας του ελληνικού κράτους, συγκαλύπτει σημαντικές πολιτισμικές διαφορές. Χιλιετηρίδες διαβίωσης σε εδάφη κοντινά μεν, αλλά ανόμοια ως προς τις φυσικές συνθήκες, διαμόρφωσαν διαφορετικές αξίες. Οι συνεχείς μεταναστεύσεις, οικονομικές ή λόγω διωγμών, χαρακτηριστικό της ιστορίας μας,

περιπλέκουν τον πολιτισμικό χάρτη.

Για την πολιτική ανάλυση, η ελληνική πολιτισμική ποικιλία κατηγοριοποιείται σχηματικά γύρω από δύο πόλους. Ο πρώτος αντιπροσωπεύει το αξιακό σύστημα της ορεινής Ελλάδος, την βαλκανική της διάσταση. Κοινότητες αποκεκομμένες, εξαρτημένες από λιγοστούς πόρους, απειλούμενες από λιμό, διέπονταν από κοινωνικό και οικογενειακό συντηρητισμό, αυταρχικές πολιτικές δομές και αμοιβαία καχυποψία ανάμεσα στα οικογενειακά κοινωνικά κύτταρα. Οι σκληροτράχηλες ορεινές κοινωνίες ανέπτυξαν ισχυρές αντιστάσεις στις απειλητικές δυνάμεις της φύσης και στις έξωθεν εισβολές. Οι απόγονοι των ορεσειβίων, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σταδιακά στις πεδιάδες και στις πόλεις, διατηρούν πολλά κληροδοτημένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά.

Η δεύτερη κατηγορία αναφέρεται στην θάλασσα, την μεσογειακή Eλλάδα. Καραβοκύρηδες και πειρατές, έμποροι και τραπεζίτες, οι θαλασσινοί Έλληνες χαρακτηρίζονταν από επιχειρηματικό πνεύμα, προσαρμοστικότητα στις αλλαγές και έντονο ατομικισμό. Οι παραδόσεις αυτές παραμένουν ζωντανές στην διασπορά, στην ναυτιλία και σε μεγάλο μέρος της ελλαδικής αστικής τάξης.

Οι δύο ομάδες φαίνονται τόσο διαφορετικές, ώστε είναι απορίας άξιον πώς συμβιώνουν στο ίδιο κράτος. Πολλές από τις μεγάλες εσωτερικές διενέξεις και συγκρούσεις μπορούν να αναλυθούν υπό το πρίσμα της γεωγραφικής διάκρισης. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, επίκεντρο του διχασμού, υπήρξε γνήσιος εκπρόσωπος των θαλασσίων αξιών. Η κομμουνιστική εξέγερση, αντιθέτως, κυριάρχησε στους ορεινούς όγκους· εκεί συγκροτήθηκε η "Κυβέρνηση του Βουνού". Οι αντάρτες δεν εγνώριζαν υποχρεωτικά τον Μάρξ· έβλεπαν, όμως, στην Αγγλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής τους συμμάχους της θαλασσινής Ελλάδος.

Ο συγκρουσιακός χαρακτήρας της γεωγραφικής τομής δεν αναιρεί τα πλεονεκτήματα από την συμπληρωματικότητα των δύο κόσμων. Ο θαλασσινός βενιζελισμός διπλασίασε την Ελλάδα· το έπος του σαράντα οφείλει πολλά στους ορεσείβιους πληθυσμούς. Αθήνα και Σπάρτη αδυνάτισαν την Αρχαία Ελλάδα με τους πολέμους τους· παραλλήλως, διαμόρφωσαν την διαλεκτική του ελληνικού πολιτισμού, περί την οποία περιστρέφεται η πολιτική σκέψη της Δύσης.

Σε κάθε αλλαγή του γεωοικονομικού και γεωπολιτικού περίγυρου, η επιλογή ανάμεσα στο βουνό και την θάλασσα γίνεται ζωτικό πολιτικό διακύβευμα. Oι "θαλασσινοί" επεκράτησαν το 1949. Ειρωνία της τύχης ; εν συνεχεία, λόγω του Ψυχρού Πολέμου, στην Ελλάδα  επεκράτησαν οι αξίες του βουνού: κλείσιμο των συνόρων, αυταρχισμός, προστατευτισμός και κρατισμός. Οι νικητές δεν επέβαλαν τις αξίες τους στους ηττημένους. Όσοι "θαλασσινοί", δεξιοί ή αριστεροί, δεν συμβιβάστηκαν με τον κυρίαρχο πολιτισμό των ορέων αναζήτησαν διέξοδο στην διασπορά ή απομονώθηκαν πολιτικά στα κοσμοπολιτικά αθηναϊκά κοινωνικά γκέττο.

Σήμερα οι συνθήκες έχουν αλλάξει άρδην. Η παγκοσμιοποίηση επιβάλει τις αξίες της θάλασσας. Η εμμονή στον πολιτισμό των ορέων οδηγεί σε καταστροφές, όπως η βιούμενη. Στην πολιτική ζωή εξακολουθεί όμως να επικρατεί το βουνό. Οι « ορεινοί »  απομυζούν το κράτος, ενώ οι « θαλασσινοί » αντιμετωπίζουν αφ’υψηλού τις συγκρούσεις του ελλαδικού μικροκόσμου. Οι ακραιφνείς φιλελεύθερες δυνάμεις δύσκολα συγκεντρώνουν 2-3% στις εκλογές.

Όλοι καλλιεργούν ψευδαισθήσεις. Για να επιβιώσει οικονομικά η Ελλάδα του βουνού έχει ανάγκη από το θαλάσσιο άνοιγμα. Οι « θαλασσινοί » χρειάζονται την αναφορά στο ελληνικό κράτος, είτε κατοικούν στην Αθήνα είτε στην Νέα Υόρκη. Από την φύση και τον πολιτισμό της Ελλάδας αντλούν την αίγλη τους διεθνώς. Στην Ελλάδα θα καταφύγουν όταν τους απειλήσουν κύματα ξενοφοβίας, όπως συνέβη κατ'επανάληψιν στο παρελθόν.  Ούτε η προσοδοθηρία του κλειστού πελατειακού κράτους ούτε ο πολιτικός absenteisme μπορούν να εξακολουθήσουν, χωρίς βαρύτατες συνέπειες για όλους.

Η ενότητα όρους και θαλάσσης αποτελεί εγγύηση επιτυχίας και για την Ελλάδα και για τον Ελληνισμό. Η εθνική συμβολική, αρτηριοσκληρωτική υπό την επίδραση του ορεινού συντηρητισμού, παραμελείται υπεροπτικά από τους θαλασσινούς, οι οποίοι, διαπιστώνοντας την αστοχία της στο διεθνές περιβάλλον, την αποποιούνται.

Η επόμενη πολιτική μάχη στην Ελλάδα, πιο κρίσιμη από την τρέχουσα οικονομική, θα διεξαχθεί στον τομέα των ιδεών και των αξιών. Η αναπόφευκτη αντιπαράθεση των ορέων και των θαλασσών πρέπει να οδηγήσει σε νέα σύνθεση. Χωρίς διχασμούς.

πηγή: Aντίφωνο, Δημοσιεύτηκε στην "Εστία" 8-1-2013