Ενα όραμα που ξεθυμαίνει

Tου Στεφάνου Κασιμάτη

Οταν με ζώνουν οι ανησυχίες για το μέλλον, είτε το προσωπικό μου είτε του κόσμου μέσα στον οποίο έχω ήδη περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου (το μεγαλύτερο, λέω, διότι έχω λόγους να θεωρώ αμφίβολο ότι θα φθάσω τα εκατό...), ποτέ δεν επιτρέπω στην έμφυτη απαισιοδοξία μου να με καταβάλει. «Think positive» λέω -σαν τον Αμερικανό- μέσα μου και, αμέσως, στέλνω τη σκέψη σε όλα εκείνα που με παρηγορούν. Οπως, λ.χ., ότι είναι νόμος της ζωής όλοι οι έμβιοι
οργανισμοί να διαλύονται κάποτε εις τα εξ ων συνετέθησαν· ότι, σε τούτη τη ζωή, όλα κάποτε -αυτοκρατορίες, πολιτισμοί, έργα τέχνης- τελειώνουν· ότι, υπό μία πολύ στενή έννοια ο σκοπός προς τον οποίο τείνει η ζωή είναι ο θάνατος κ.λπ., κ.λπ. Το κόλπο πιάνει πάντοτε - σας βεβαιώ. Γιατί, μέσα στο πλαίσιο τέτοιων στοχασμών, η ζοφερή αβεβαιότητα του αγνώστου ή ο αφανισμός των ούτως ή άλλως εφήμερων περνούν σε δεύτερη μοίρα και χαίρομαι αυτό που έχω τώρα, για όσο το έχω.
Υπό το πρίσμα παρομοίων σκέψεων αντιμετωπίζω και το αβέβαιο μέλλον της Ευρώπης, καθώς σήμερα ξεκινά ένα ακόμη κρίσιμο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την πολιτική της ανάπτυξης. Μήπως έφθασε η ώρα να αρχίσουμε να εξοικειωνόμαστε κάπως με την ιδέα ότι η μη αναστρέψιμη διαδικασία της παρακμής στην Ευρώπη έχει ήδη ξεκινήσει, ώστε να προετοιμαζόμαστε ηθικά για το χειρότερο και να μην «πέσουμε από τα σύννεφα»; (Οσο και αν οι πτώσεις του είδους είναι πατροπαράδοτο έθιμό μας...)
Προσφάτως, διάβασα ότι ο διοικητής της Τραπέζης της Αγγλίας περιέγραψε αυτό που συμβαίνει εδώ και πολλούς μήνες στην Ευρωζώνη ως «αυτοδιάλυση της Ευρώπης». Είναι, βέβαια, Βρετανός και αυτοί είναι πάντα «με την Ευρώπη, άλλα όχι εκ της Ευρώπης» (with Europe, not of Europe), όπως το έθεσε ο Τσώρτσιλ. (Επιπλέον, δε, στην Ελλάδα έχουν τη φήμη κακών και δολίων, διότι χάρη στη βοήθειά τους τούτη η χώρα γλίτωσε την υποδούλωση στον κομμουνισμό τον Δεκέμβριο του 1944...) Εν πάση περιπτώσει, οι Βρετανοί -πρακτικοί, εμπειριστές, πάντα επιφυλακτικοί έναντι των «μεγάλων οραμάτων»- βλέπουν τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη από μία ενδιαφέρουσα γωνία: Ακριβώς επειδή οι «νησιώτες» είναι και μέσα και έξω όσο ακριβώς τους συμφέρει, ώστε η ματιά τους να έχει έναν βαθμό αντικειμενικότητας, που συχνά απουσιάζει από τους «ηπειρωτικούς».
Διαλύεται λοιπόν η Ευρώπη; Δεν τολμώ να απαντήσω. Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι εδώ και καιρό την παρακολουθούμε να βρίσκεται μονίμως πίσω από τις εξελίξεις: Αντιμετωπίζει το θεμελιώδες πρωθύστερο του ευρώ (ότι η νομισματική ένωση ήλθε πριν από την δημοσιονομική, δηλαδή το κάρο μπήκε μπροστά από το άλογο) με μέτρα που συμπυκνώνονται στη φράση «πολύ λίγο, πολύ αργά». Περίπου βέβαιο -αν όχι εξίσου- είναι και το τι πρέπει να γίνει για να σταθεροποιηθεί το ευρώ: Πιο αργή, αλλά πάντα σταθερή, δημοσιονομική προσαρμογή, χαλαρότερη νομισματική πολιτική για περισσότερες επενδύσεις, μαζί με μεταρρυθμίσεις υπέρ της ευελιξίας των αγορών και της σμίκρυνσης του κράτους προνοίας, ενώ κάπου από το βάθος του ορίζοντα είναι ώρα να φανεί και ένας τρόπος για τη μοιρασιά μέρους του χρέους, έστω και αν δεν ευθύνονται όλοι το ίδιο για τη δημιουργία του. (Εννοείται, ασφαλώς, ότι η συνταγή δεν μπορεί να είναι ίδια για κάθε χώρα. Εμείς, δηλαδή, δεν θα τη γλιτώσουμε φθηνά με το τερατώδες κράτος μας...) Παρακολουθούμε, επίσης, το ευρωπαϊκό πρόβλημα να το χειρίζονται ηγέτες μικροί ως Ευρωπαίοι, που το πεδίο δράσης τους ορίζεται από πολιτικές αναγκαιότητες στο εσωτερικό των χωρών τους, αλλά και πολιτισμικές δυνάμεις βαθιά ριζωμένες στην ιστορία των χωρών τους (λ.χ., ο τρόμος των Γερμανών με τον πληθωρισμό). Τους βλέπουμε κάθε φορά να ξενυχτούν για να πετύχουν συμβιβασμούς, που αποδεικνύονται πάντα τρύπες στο νερό και, εν τω μεταξύ, ο χρόνος για τη σωτηρία του ευρώ όλο και λιγοστεύει.
Γιατί ξεθύμανε, λοιπόν, το όραμα της ενωμένης Ευρώπης; Εχω την εντύπωση ότι η απάντηση βρίσκεται στις απαρχές του: Τέσσερα χρόνια πριν από τη Διακήρυξη Σουμάν του 1950 (ωστόσο, τρία αφότου πρώτος ο Ζαν Μονέ είχε μιλήσει για την ανάγκη ευρωπαϊκής ομοσπονδίας, στον κλειστό κύκλο της οιονεί κυβέρνησης της ελεύθερης Γαλλίας στο Αλγέρι), ήταν ένας Αγγλος που πρώτος κατέπληξε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, μιλώντας για «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Ηταν ο Τσώρτσιλ στις 19 Σεπτεμβρίου 1946, στην ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης· και ως άξονα των ΗΠΕ όρισε «τη σύμπραξη Γαλλίας και Γερμανίας», διότι «αναγέννηση της Ευρώπης χωρίς μια πνευματικά μεγάλη Γερμανία» δεν μπορούσε να υπάρξει, όπως τόνισε. Σημειωτέον, δε, ότι τα είπε αυτά είκοσι ημέρες προτού εκδοθούν οι αποφάσεις του Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης για τους εγκληματίες πολέμου.
Θέλω να πω με όλα αυτά παραπάνω ότι την κινητήρια δύναμη του οράματος της ενωμένης Ευρώπης τη γέννησε η φρίκη του Τριακονταετούς Πολέμου του ευρωπαϊκού εικοστού αιώνα (1914 - 1945, με ένα διάλειμμα ενδιαμέσως...). Οι ηγέτες που τη διαμόρφωσαν είχαν τις εμπειρίες της μεγαλύτερης καταστροφής που είχε προκαλέσει ποτέ ο άνθρωπος στον εαυτό του -τουλάχιστον στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Το ίδιο και οι λαοί που ακολουθούσαν εκείνους τους ηγέτες. Εκτοτε, πέρασαν εξήντα χρόνια. Οι παλιές γενιές έφυγαν και οι νεότερες ίσως να αντιδρούν κιόλας στο τεράστιο βάρος της κληρονομιάς των παλαιοτέρων. Το υπερεθνικό όραμα ξεφτίζει και πολιτισμικές δυνάμεις ακόμη παλαιότερες, συνυφασμένες με την ιστορία των εθνικών κρατών, δείχνουν να υπερτερούν. Δεν βοηθά κιόλας στην υπέρβασή τους η γραφειοκρατική δομή της Ενωσης, η απουσία κοινής γλώσσας, το ανεπίλυτο δίλημμα μεταξύ περισσότερης δημοκρατίας και αποτελεσματικότερης λειτουργίας. Πολύ φοβάμαι ότι, τελικά, ο Εντμουντ Μπερκ είχε δίκιο: Υπό συνθήκες ομαλότητας, η εφαρμογή a priori αρχών στις κοινωνίες θα αποτυγχάνει, γιατί η συνεκτικότητα και η ιστορική προέλευση των ηθών και της κουλτούρας τους είναι δυνάμεις που θα αποδεικνύονται ισχυρότερες από την πίστη μας στον ρασιοναλισμό...